Wie is Aleksei Navalny, de winnaar van de Europese Sacharovprijs voor vrijheid van denken?

Elk jaar reikt het Europees Parlement de Sacharovprijs voor vrijheid van denken uit aan één persoon, organisatie of instituut. Dit jaar is dat Aleksei Navalny, Russisch-Oekraïens advocaat, activist en voormalig oppositieleider. Hij strijdt actief voor de mensenrechten en verzet zich al jaren tegen de corruptie van het regime. Wie is de man, en welk signaal geeft Europa met deze uitreiking?

De Sacharovprijs is het hoogste eerbetoon van de Europese Unie voor wie opkomt voor de mensenrechten en de fundamentele vrijheden. Dat is al sinds 1998 zo, toen Nelson Mandela de prijs als eerste ontving. Niet zelden wonnen laureaten nadien ook nog de Nobelprijs van de Vrede. Navalny komt, behalve na Mandela, daarmee in een lijst te staan van onder meer de Tunesische vrijheidsstrijder Mohammed Bouazizi, Pakistaanse kinderrechtenactiviste Malala Yousafzai, de democratische oppositie in Wit-Rusland en de Verenigde Naties zelf.

“De prijs heeft voor Navalny nog extra betekenis, omdat hij hiermee ook in de erfenis van Sacharov zelf wordt geplaatst,” licht Europees Parlementslid Kathleen Van Brempt (Vooruit) toe. “Sacharov was een nucleaire fysicus die dapper streed voor de democratie onder het Sovjetregime, ondanks de pogingen van het Kremlin hem het stilzwijgen op te leggen. Hij richtte ook het Memorial-instituut op, dat onderzoek doet naar misdaden onder de Sovjet-Unie. Vandaag dreigt Poetin ermee dat centrum te sluiten. Het toont hoe het Russische staatsbestel nog niet klaar is om in het reine te komen met haar geschiedenis. Europa veroordeelt die pogingen om het instituut te sluiten en roept op tot respect voor kritische stemmen in het land.”

“Europa kan niet lijdzaam toekijken hoe het Russische regime de rechten van haar eigen bevolking uitholt en grensstaten bedreigt. Met dit symbolische signaal toont Europa eensgezind de tegenkanting tegen de verregaande autoritaire neigingen van de Russische president. Maar het moet en zal verdergaan dan symboliek.”

Al sinds 2009 verzet Navalny zich actief tegen corruptie binnen het Russische regime. Hij legde oneigenlijk gebruik van staatsfinanciën binnen de Russische politie en binnen staatsbedrijven bloot, zette massademonstraties tegen corruptie op en sprak zich uitgebreid uit in nationale en internationale media over het autoritaire regime. Hij voorspelde eens dat Rusland een soort Arabische Lente te wachten staat, omdat het regime zo doorspekt zou zijn met corruptie en de bevolking dat niet meer pikt. The Wall Street Journal omschreef Navalny als “de man die door Vladimir Poetin het meest gevreesd wordt”.

Zijn moedige verzet kostte Navalny bijna zijn leven. In januari van dit jaar werd de 45-jarige gearresteerd in Moskou. Hij kwam toen vanuit Duitsland, waar hij een behandeling onderging omdat hij vergiftigd was geweest. Hij werd beschuldigd van “extremisme” en begon aan een gevangenisstraf van twee jaar en acht maanden. Daar ondernam hij een hongerstaking om het gebrek aan gezondheidszorg in het gevangeniswezen onder de aandacht te brengen.

Met de Sacharovprijs vraagt de Europese Unie in één klap ook om Navalny’s dringende vrijlating. “We mogen daarbij niet uit het oog verliezen dat Navalny geen alleenstaand geval is. De civil society in Rusland staat onder toenemende druk. Het laatste half jaar moesten duizenden democratische en mensenrechtenactivisten het land ontvluchten door de toegenomen repressie.”

Deze prijsuitreiking is daarmee ook een vingerwijzen van Europa naar het autoritaire afglijden van haar naaste buur, en een uiting van hoop dat Rusland snel het democratische pad zal opgaan. “Met Rusland als buur staat de Unie voor heel wat uitdagingen. Dat is opnieuw duidelijk geworden met de militaire mobilisatie van het Russische leger in de Donbass-regio in het zuidoosten van Oekraïne. Europa kan niet lijdzaam toekijken hoe het Russische regime de rechten van haar eigen bevolking uitholt en grensstaten bedreigt. Met dit symbolische signaal toont Europa eensgezind de tegenkanting tegen de verregaande autoritaire neigingen van de Russische president. Maar het moet en zal verdergaan dan symboliek. De EU heeft een hele gereedschapskist aan mogelijke maatregelen en sancties voorhanden, dus we moeten een duidelijk signaal uitsturen.”